Dinh dưỡng và loãng xương: Vai trò của protein và các yếu tố khác
21/08/2018
Trong khi calcium và vitamin D được thừa nhận có lợi cho xương, ảnh hưởng của protein đến xương còn trong vòng tranh luận [90]
Một giả thuyết đã tồn tại từ 20 năm qua và được cộng đồng nghiên cứu về loãng xương công nhận nhưng đòi hỏi thêm bằng chứng, là đạm động vật có ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe xương [91, 92], bởi vì đạm động vật sản sinh một hàm lượng acid nội tố (endogenous acid) lớn từ các acid amin chứa sulfur, cần thiết cho "buffer" từ xương, và do đó gia tăng các quá trình hủy xương [93]. Nếu giả thuyết này đúng thì hàm lượng hấp thu đạm động vật có mối tương quan nghịch với tỷ lệ mất xương. Tuy nhiên, mối tương quan giữa lượng đạm, nhất là đạm động vật, và mật độ xương chưa được chứng minh trong thực tế, và vẫn còn là một đề tài gây ra nhiều tranh luận trong y văn. Các nghiên cứu đều ghi nhận đạm cần thiết cho trẻ em phát triển xương để đạt được mật độ xương đỉnh tối ưu [15, 18, 40, 94]. Nhưng ở người trưởng thành, kết quả không đồng nhất về ảnh hưởng của đạm, cả trên mật độ xương lẫn nguy cơ gãy xương. Một mặt, có nghiên cứu cho thấy người ăn uống nhiều đạm động vật có tỷ lệ gãy xương thấp [95-97], nhưng mặt khác cũng có nghiên cứu cho thấy những người ăn nhiều đạm động vật có tỷ lệ mất xương cao [93] và tăng nguy cơ gãy xương [91, 92, 98]. Về ảnh hưởng trên mật độ xương, một số nghiên cứu cho thấy đạm có tác động tích cực ở người trưởng thành [99, 100], và cả ở phụ nữ sau mãn kinh [101, 102], đồng thời nghiên cứu Framingham ghi nhận tốc độ mất xương ở phụ nữ mãn kinh tỉ lệ nghịch với lượng protein tiêu thụ [103]. Nhưng cũng có những nghiên cứu cho kết quả ngược lại, tiêu thụ lượng đạm cao liên kết với tình trạng giảm mật độ xương [104, 105]. Một nghiên cứu tổng hợp gần đây đánh giá vai trò của protein trên xương, đã cho thấy tiêu thụ quá cao hoặc quá thấp protein đều không có lợi [106], đặc biệt ở nhóm có lượng calcium tiêu thụ <400mg/ ngày. Ngoài ra, nghiên cứu cohort SOF (Study of Osteoporotic Fracture) ghi nhận tốc độ mất xương và tần suất gãy xương đùi cao hơn ở nhóm có tỉ số đạm động vật/ thực vật cao [98].
Cho đến hiện nay, vẫn chưa có một khuyến cáo cụ thể nào về hàm lượng, thành phần cần thiết của thành tố protein với mục đích bảo vệ sức khoẻ xương. Tuy nhiên một số nghiên cứu can thiệp bằng khẩu phần thức ăn có hàm lượng protein được tính toán trước [107, 108], cho thấy chế độ dinh dưỡng với hàm lượng protein thấp 20g / ngày có lợi cho sức khoẻ xương trên những bệnh nhân bị gãy cổ xương đùi. Nghiên của chúng tôi trên phụ nữ sau mãn kinh cho thấy tỷ số protein động vật cao có liên quan đến tỷ lệ mất xương ở cổ xương đùi, và ăn nhiều chất đạm động vật có thể gây ảnh hưởng tiêu cực đến xương [109]. Tuy nhiên, cho đến nay, vẫn chưa có một khuyến cáo cụ thể nào về hàm lượng, thành phần cần thiết của thành tố protein với mục đích bảo vệ sức khoẻ xương. Đa số các chuyên gia đều đồng ý là lượng protein trung bình cần thiết cho chuyển hóa xương và chuyển hóa calcium là 1.0 – 1.5g/kg/ngày [110], và nên tăng cường lượng protein thực vật.
Vai trò của một số thành tố khác
Bên cạnh calcium, vitamin D và protein, còn nhiều thành tố dinh dưỡng khác có ảnh hưởng đến sức khỏe xương như phosphorus, kẽm, đồng, manganese, potassium, sodium, magnesium và các vitamin như K, C, A, B. Trong đó, nổi bật là vai trò của phosphorus, potassium, sodium, và vitamin K.
Phosphorus
Cùng với calcium, phosphorus là một trong những chất khoáng cần thiết cho sự tạo thành và phát triển xương, thiếu phosphorus huyết thanh gây rối loạn quá trình khoáng hoá xương và hoạt động tế bào tạo xương. Mặc dù tỉ lệ calcium/ phosphorus trong xương tương đối ổn định, biên độ dao động của tỉ lệ này trong thức ăn rất rộng (0,2-20), và biên độ này không ảnh hưởng đến sự hấp thu và dự trữ của mỗi chất, cũng như không ảnh hưởng đến chức năng khoáng hoá của xương [111]. Ảnh hưởng của phosphorus trên mật độ xương còn nhiều tranh cãi. Nghiên cứu cho thấy thành phần phosphorus trong thức ăn với nhiều mức độ không ảnh hưởng đến hấp thu của calcium cũng như sức khỏe xương ở người bình thường [112]. Tuy nhiên, Calvo et al lại ghi nhận chế độ ăn với hàm lượng phosphorus cao, calcium thấp gây tăng PTH và rối loạn chuyển hoá calcium so với nhóm chứng [113].
Vitamin K
Vitamin K là một cofactor trong quá trình gamma- carboxyl hóa của acid glutamic để tạo thành osteoccalcin, là một protein non-collagen của thành phần chật nền trong xương. Tuy cơ chế ảnh hưởng của vitamin K trong bệnh sinh của loãng xương chưa rõ ràng, nhưng nhiều kết quả nghiên cứu cho thấy có sự liên quan giữa bất thường của vitamin K và loãng xương. Đầu tiên các nghiên cứu ghi nhận có tình trạng giảm nồng độ vitamin K và menoquinone trong huyết thanh ở những bệnh nhân gãy cổ xương đùi [114]; đồng thời cũng tìm thấy nồng độ hydroxyproline niệu và calcium niệu cao ở những bệnh nhân bị loãng xương [115, 116], và tình trạng này cải thiện khi bổ sung vitamin K. Các nghiên cứu quan sát ghi nhận có tình trạng mật độ xương ở vị trí xương đùi và cột sống, ở nhóm đối tượng có hàm lượng vitamin K intake thấp và nồng độ vitamin K huyết thanh thấp, trên người lớn tuổi [117, 118] Nghiên cứu cohort cũng cho thấy nồng độ vitamin K thấp làm tăng nguy cơ gãy cổ xương đùi [119, 120]. Nhiều nghiên thử nghiêm lâm sàng được thực hiện ở Nhật nhằm đánh giá ảnh hưởng của vitamin K lên sức khoẻ xương, cho thấy bổ sung homolog của vitamin K (menatetrenone) liều cao (45-90mg/ngày) có tác dụng tích cực đối với mật độ xương và giảm nguy cơ gãy xương [121, 122]. Mới đây, các thử nghiệm lâm sàng trên người da trắng, cũng ghi nhận vai trò của vitamin K trong điều trị và phòng ngừa loãng xương [123-125]
Nồng độ vitamin K huyết thanh có mối liên quan chặt chẽ với chế độ dinh dưỡng [126, 127], và ảnh hưởng đến sức khoẻ xương. Các thực phẩm chứa nhiều vitamin K bao gồm rau xanh (bó xôi, cải xoắn, cải bẹ xanh, củ cải, ngò tây, rau diếp), gan động vật.
Sodium và potassium
Y văn cho thấy có vai trò của sodium và potassium trong sự phát triển và phòng ngừa loãng xương. Lượng sodium tiêu thụ có liên quan chặt chẽ với sự bài tiết của calcium qua đường niệu, sodium tiêu thụ cao gây rối loạn chuyển hoá calcium, có hại cho chu chuyển xương ở phụ nữ sau mãn kinh [128, 129], làm tăng tỉ lệ mất xương và giảm mật độ xương [130].
Ngược lại với sodium, tiêu thụ nhiều potssium bằng trái cây và rau giúp tăng mật độ xương [131, 132]. Tác dụng bảo vệ của potassium với xương thông qua cơ chế làm giảm acid nội tiết (net endogenous acid production NEAP). Nghiên cứu cũng cho thấy bổ sung potassium bicarbonate có tác dụng trung hoà acid nội sinh, giảm mất calcium qua đường niệu, có lợi cho chu chuyển xương [133, 134].
Kết luận
Những dữ liệu ở trên cho thấy ngoại trừ calcium và vitamin D, các thành tố dinh dưỡng khác chưa có những khuyến cáo cụ thể. Và để phòng ngừa loãng xương, NOF (National Osteoporosis Foundation) đã đưa ra khuyến cáo gồm 5 bước như sau:
1. Cung cấp đủ calcium và vitamin D.
2. Chế độ vận động, tập luyện cơ bắp đều đăn mỗi ngày
3. Tránh thuốc lá, rượu bia
4. Tìm bác sĩ tư vấn về sức khoẻ xương
5. Đo mật đô xương và diều trị khi có chỉ định
Tài liệu tham khảo
1. Holick, M.F. and T.C. Chen, Vitamin D deficiency: a worldwide problem with health consequences. Am J Clin Nutr, 2008. 87(4): p. 1080S-6S.
2. Heaney, R.P., Evaluation and interpretation of calcium-kinetic data in man. Clin Orthop Relat Res, 1963. 31: p. 153-83.
3. Committee to Review Dietary Reference Intakes for Vitamin D and Calcium, F.a.N.B., Institute of Medicine. Dietary Reference Intakes for Calcium and Vitamin D. Washington, DC: National Academy Press, 2010.
4. 1994;12:1-31., N.I.o.H.O.c.i.N.C.S.
5. Weaver, C.M., W.R. Proulx, and R. Heaney, Choices for achieving adequate dietary calcium with a vegetarian diet. Am J Clin Nutr, 1999. 70(3 Suppl): p. 543S-548S.
6. Heaney, R.P., Bone mass, nutrition, and other lifestyle factors. Nutr Rev, 1996. 54(4 Pt 2): p. S3-10.
7. Kerstetter, J.E., et al., The impact of dietary protein on calcium absorption and kinetic measures of bone turnover in women. J Clin Endocrinol Metab, 2005. 90(1): p. 26-31.
8. Barrett-Connor, E., J.C. Chang, and S.L. Edelstein, Coffee-associated osteoporosis offset by daily milk consumption. The Rancho Bernardo Study. Jama, 1994. 271(4): p. 280-3.
9. Massey, L.K. and S.J. Whiting, Caffeine, urinary calcium, calcium metabolism and bone. J Nutr, 1993. 123(9): p. 1611-4.
10. U.S. Department of Agriculture. Results from the United States Department of Agriculture's 1994-96 Continuing Survey of Food Intakes by Individuals/Diet and Health Knowledge Survey, -.
11. Cumming, R.G., Calcium intake and bone mass: a quantitative review of the evidence. Calcif Tissue Int, 1990. 47(4): p. 194-201.
12. Welten, D.C., et al., A meta-analysis of the effect of calcium intake on bone mass in young and middle aged females and males. J Nutr, 1995. 125(11): p. 2802-13.
13. Ferrari, S.L., et al., Childhood fractures are associated with decreased bone mass gain during puberty: an early marker of persistent bone fragility? J Bone Miner Res, 2006. 21(4): p. 501-7.
14. Goulding, A., et al., Children who avoid drinking cow's milk are at increased risk for prepubertal bone fractures. J Am Diet Assoc, 2004. 104(2): p. 250-3.
15. Ma, D. and G. Jones, The association between bone mineral density, metacarpal morphometry, and upper limb fractures in children: a population-based case-control study. J Clin Endocrinol Metab, 2003. 88(4): p. 1486-91.
16. Bonjour, J.P., et al., Calcium-enriched foods and bone mass growth in prepubertal girls: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. J Clin Invest, 1997. 99(6): p. 1287-94.
17. Chevalley, T., et al., Skeletal site selectivity in the effects of calcium supplementation on areal bone mineral density gain: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial in prepubertal boys. J Clin Endocrinol Metab, 2005. 90(6): p. 3342-9.
18. Chevalley, T., et al., High-protein intake enhances the positive impact of physical activity on BMC in prepubertal boys. J Bone Miner Res, 2008. 23(1): p. 131-42.
19. Prentice, A., Is nutrition important in osteoporosis? Proc Nutr Soc, 1997. 56(1B): p. 357-67.
20. Riis, B., K. Thomsen, and C. Christiansen, Does calcium supplementation prevent postmenopausal bone loss? A double-blind, controlled clinical study. N Engl J Med, 1987. 316(4): p. 173-7.
21. Elders, P.J., et al., Long-term effect of calcium supplementation on bone loss in perimenopausal women. J Bone Miner Res, 1994. 9(7): p. 963-70.
22. Dawson-Hughes, B., et al., A controlled trial of the effect of calcium supplementation on bone density in postmenopausal women. N Engl J Med, 1990. 323(13): p. 878-83.
23. Riggs, B.L., et al., Long-term effects of calcium supplementation on serum parathyroid hormone level, bone turnover, and bone loss in elderly women. J Bone Miner Res, 1998. 13(2): p. 168-74.
24. Reid, I.R., et al., Effect of calcium supplementation on bone loss in postmenopausal women. N Engl J Med, 1993. 328(7): p. 460-4.
25. Prince, R., et al., The effects of calcium supplementation (milk powder or tablets) and exercise on bone density in postmenopausal women. J Bone Miner Res, 1995. 10(7): p. 1068-75.
26. Peacock, M., et al., Effect of calcium or 25OH vitamin D3 dietary supplementation on bone loss at the hip in men and women over the age of 60. J Clin Endocrinol Metab, 2000. 85(9): p. 3011-9.
27. Shea, B., et al., Meta-analyses of therapies for postmenopausal osteoporosis. VII. Meta-analysis of calcium supplementation for the prevention of postmenopausal osteoporosis. Endocr Rev, 2002. 23(4): p. 552-9.
28. Cumming, R.G. and M.C. Nevitt, Calcium for prevention of osteoporotic fractures in postmenopausal women. J Bone Miner Res, 1997. 12(9): p. 1321-9.
29. Lau, E., et al., Physical activity and calcium intake in fracture of the proximal femur in Hong Kong. Bmj, 1988. 297(6661): p. 1441-3.
30. Holbrook, T.L., E. Barrett-Connor, and D.L. Wingard, Dietary calcium and risk of hip fracture: 14-year prospective population study. Lancet, 1988. 2(8619): p. 1046-9.
31. Kreiger, N., A. Gross, and G. Hunter, Dietary factors and fracture in postmenopausal women: a case-control study. Int J Epidemiol, 1992. 21(5): p. 953-8.
32. Cummings, S.R., et al., Risk factors for hip fracture in white women. Study of Osteoporotic Fractures Research Group. N Engl J Med, 1995. 332(12): p. 767-73.
33. Wickham, C.A., et al., Dietary calcium, physical activity, and risk of hip fracture: a prospective study. Bmj, 1989. 299(6704): p. 889-92.
34. Cooper, C., D.J. Barker, and C. Wickham, Physical activity, muscle strength, and calcium intake in fracture of the proximal femur in Britain. BMJ, 1988. 297(6661): p. 1443-6.
35. Cumming, R.G. and R.J. Klineberg, Case-control study of risk factors for hip fractures in the elderly. Am J Epidemiol, 1994. 139(5): p. 493-503.
36. Chen, R.D., et al., Isolation of an osmotic stress- and abscisic acid-induced gene encoding an acidic endochitinase from Lycopersicon chilense. Mol Gen Genet, 1994. 245(2): p. 195-202.
37. Recker, R.R., et al., Correcting calcium nutritional deficiency prevents spine fractures in elderly women. J Bone Miner Res, 1996. 11(12): p. 1961-6.
38. Reid, I.R., et al., Long-term effects of calcium supplementation on bone loss and fractures in postmenopausal women: a randomized controlled trial. Am J Med, 1995. 98(4): p. 331-5.
39. Johnston, C.C., Jr., et al., Calcium supplementation and increases in bone mineral density in children. N Engl J Med, 1992. 327(2): p. 82-7.
40. Bonjour, J.P., et al., Gain in bone mineral mass in prepubertal girls 3.5 years after discontinuation of calcium supplementation: a follow-up study. Lancet, 2001. 358(9289): p. 1208-12.
41. Cadogan, J., et al., Milk intake and bone mineral acquisition in adolescent girls: randomised, controlled intervention trial. Bmj, 1997. 315(7118): p. 1255-60.
42. Prentice, A., et al., Calcium supplementation increases stature and bone mineral mass of 16- to 18-year-old boys. J Clin Endocrinol Metab, 2005. 90(6): p. 3153-61.
43. Dibba, B., et al., Effect of calcium supplementation on bone mineral accretion in gambian children accustomed to a low-calcium diet. Am J Clin Nutr, 2000. 71(2): p. 544-9.
44. Bounds, W., et al., The relationship of dietary and lifestyle factors to bone mineral indexes in children. J Am Diet Assoc, 2005. 105(5): p. 735-41.
45. Chan, G.M., K. Hoffman, and M. McMurry, Effects of dairy products on bone and body composition in pubertal girls. J Pediatr, 1995. 126(4): p. 551-6.
46. Black, R.E., et al., Children who avoid drinking cow milk have low dietary calcium intakes and poor bone health. Am J Clin Nutr, 2002. 76(3): p. 675-80.
47. Henderson, R.C. and P.R. Hayes, Bone mineralization in children and adolescents with a milk allergy. Bone Miner, 1994. 27(1): p. 1-12.
48. Infante, D. and R. Tormo, Risk of inadequate bone mineralization in diseases involving long-term suppression of dairy products. J Pediatr Gastroenterol Nutr, 2000. 30(3): p. 310-3.
49. Jensen, V.B., et al., Bone mineral status in children with cow milk allergy. Pediatr Allergy Immunol, 2004. 15(6): p. 562-5.
50. Rockell, J.E., et al., Two-year changes in bone and body composition in young children with a history of prolonged milk avoidance. Osteoporos Int, 2005. 16(9): p. 1016-23.
51. Teegarden, D., et al., Previous milk consumption is associated with greater bone density in young women. Am J Clin Nutr, 1999. 69(5): p. 1014-7.
52. Wiley, A.S., Does milk make children grow? Relationships between milk consumption and height in NHANES 1999-2002. Am J Hum Biol, 2005. 17(4): p. 425-41.
53. Moschonis, G., et al., The effects of a 30-month dietary intervention on bone mineral density: the Postmenopausal Health Study. Br J Nutr, 2010. 104(1): p. 100-7.
54. Manios, Y., et al., Changes in diet quality score, macro- and micronutrients intake following a nutrition education intervention in postmenopausal women. J Hum Nutr Diet, 2007. 20(2): p. 126-31.
55. Bonjour, J.P., et al., Inhibition of markers of bone resorption by consumption of vitamin D and calcium-fortified soft plain cheese by institutionalised elderly women. Br J Nutr, 2009. 102(7): p. 962-6.
56. Palacios, S., et al., Changes in bone turnover markers after calcium-enriched milk supplementation in healthy postmenopausal women: a randomized, double-blind, prospective clinical trial. Menopause, 2005. 12(1): p. 63-8.
57. Cheng, S., et al., Effects of calcium, dairy product, and vitamin D supplementation on bone mass accrual and body composition in 10-12-y-old girls: a 2-y randomized trial. Am J Clin Nutr, 2005. 82(5): p. 1115-26; quiz 1147-8.
58. Ho-Pham, L.T., et al., Veganism, bone mineral density, and body composition: a study in Buddhist nuns. Osteoporos Int, 2009. 20(12): p. 2087-93.
59. Straub, D.A., Calcium supplementation in clinical practice: a review of forms, doses, and indications. Nutr Clin Pract, 2007. 22(3): p. 286-96.
60. Standing Committee on the Scientific Evaluation of Dietary Reference Intakes. Dietary Reference Intakes for Calcium, Phosphorus, Magnesium, Vitamin D, and Fluoride. Washington, DC: National Academy Press;, 1997.
61. Lips, P., Vitamin D physiology. Prog Biophys Mol Biol, 2006. 92(1): p. 4-8.
62. Holick, M.F., Vitamin D: a D-Lightful health perspective. Nutr Rev, 2008. 66(10 Suppl 2): p. S182-94.
63. Holick, M.F., The parathyroid hormone D-lema. J Clin Endocrinol Metab, 2003. 88(8): p. 3499-500.
64. Holick, M.F., Vitamin D deficiency. N Engl J Med, 2007. 357(3): p. 266-81.
65. Bouillon, R., W.H. Okamura, and A.W. Norman, Structure-function relationships in the vitamin D endocrine system. Endocr Rev, 1995. 16(2): p. 200-57.
66. Holick, M.F., The influence of vitamin D on bone health across the life cycle. J Nutr, 2005. 135(11): p. 2726S-7S.
67. Heaney, R.P., et al., Calcium absorption varies within the reference range for serum 25-hydroxyvitamin D. J Am Coll Nutr, 2003. 22(2): p. 142-6.
68. Holick, M.F., High prevalence of vitamin D inadequacy and implications for health. Mayo Clin Proc, 2006. 81(3): p. 353-73.
69. Thomas, M.K., et al., Hypovitaminosis D in medical inpatients. N Engl J Med, 1998. 338(12): p. 777-83.
70. Bischoff-Ferrari, H.A., et al., Dietary Calcium and Serum 25-hydroxyvitamin D Status in Relation to Bone Mineral Density Among U.S. Adults. J Bone Miner Res, 2008.
71. Dusso, A.S., A.J. Brown, and E. Slatopolsky, Vitamin D. Am J Physiol Renal Physiol, 2005. 289(1): p. F8-28.
72. Chapuy, M.C., et al., Prevalence of vitamin D insufficiency in an adult normal population. Osteoporos Int, 1997. 7(5): p. 439-43.
73. Boonen, S., et al., Calcium and vitamin D in the prevention and treatment of osteoporosis - a clinical update. J Intern Med, 2006. 259(6): p. 539-52.
74. Seamans, K.M., et al., Cholecalciferol supplementation throughout winter does not affect markers of bone turnover in healthy young and elderly adults. J Nutr, 2010. 140(3): p. 454-60.
75. Hitz, M.F., J.E. Jensen, and P.C. Eskildsen, Bone mineral density and bone markers in patients with a recent low-energy fracture: effect of 1 y of treatment with calcium and vitamin D. Am J Clin Nutr, 2007. 86(1): p. 251-9.
76. Meier, C., et al., Supplementation with oral vitamin D3 and calcium during winter prevents seasonal bone loss: a randomized controlled open-label prospective trial. J Bone Miner Res, 2004. 19(8): p. 1221-30.
77. Ooms, M.E., et al., Prevention of bone loss by vitamin D supplementation in elderly women: a randomized double-blind trial. J Clin Endocrinol Metab, 1995. 80(4): p. 1052-8.
78. Chapuy, M.C., et al., Vitamin D3 and calcium to prevent hip fractures in the elderly women. N Engl J Med, 1992. 327(23): p. 1637-42.
79. Dawson-Hughes, B., et al., Effect of calcium and vitamin D supplementation on bone density in men and women 65 years of age or older. N Engl J Med, 1997. 337(10): p. 670-6.
80. Bischoff-Ferrari, H.A., et al., Fracture prevention with vitamin D supplementation: a meta-analysis of randomized controlled trials. JAMA, 2005. 293(18): p. 2257-64.
81. Jackson, R.D., et al., Calcium plus vitamin D supplementation and the risk of fractures. N Engl J Med, 2006. 354(7): p. 669-83.
82. Grant, A.M., et al., Oral vitamin D3 and calcium for secondary prevention of low-trauma fractures in elderly people (Randomised Evaluation of Calcium Or vitamin D, RECORD): a randomised placebo-controlled trial. Lancet, 2005. 365(9471): p. 1621-8.
83. Reid, I.R., M.J. Bolland, and A. Grey, Effect of calcium supplementation on hip fractures. Osteoporos Int, 2008. 19(8): p. 1119-23.
84. Tang, B.M., et al., Use of calcium or calcium in combination with vitamin D supplementation to prevent fractures and bone loss in people aged 50 years and older: a meta-analysis. Lancet, 2007. 370(9588): p. 657-66.
85. Avenell, A., et al., Vitamin D and vitamin D analogues for preventing fractures associated with involutional and post-menopausal osteoporosis. Cochrane Database Syst Rev, 2009(2): p. CD000227.
86. Bouillon, R., A.W. Norman, and P. Lips, Vitamin D deficiency. N Engl J Med, 2007. 357(19): p. 1980-1; author reply 1981-2.
87. Lips, P., et al., The prevalence of vitamin D inadequacy amongst women with osteoporosis: an international epidemiological investigation. J Intern Med, 2006. 260(3): p. 245-54.
88. Ho-Pham, L.T., et al., Vitamin D status and parathyroid hormone in a urban population in Vietnam. Osteoporos Int, 2011. 22(1): p. 241-8.
89. Ross, A.C., et al., The 2011 report on dietary reference intakes for calcium and vitamin D from the Institute of Medicine: what clinicians need to know. J Clin Endocrinol Metab, 2011. 96(1): p. 53-8.
90. Dawson-Hughes, B. and S.S. Harris, Calcium intake influences the association of protein intake with rates of bone loss in elderly men and women. Am J Clin Nutr, 2002. 75(4): p. 773-9.
91. Abelow, B.J., T.R. Holford, and K.L. Insogna, Cross-cultural association between dietary animal protein and hip fracture: a hypothesis. Calcif Tissue Int, 1992. 50(1): p. 14-8.
92. Frassetto, L.A., et al., Worldwide incidence of hip fracture in elderly women: relation to consumption of animal and vegetable foods. J Gerontol A Biol Sci Med Sci, 2000. 55(10): p. M585-92.
93. Barzel, U.S. and L.K. Massey, Excess dietary protein can adversely affect bone. J Nutr, 1998. 128(6): p. 1051-3.
94. Alexy, U., et al., Long-term protein intake and dietary potential renal acid load are associated with bone modeling and remodeling at the proximal radius in healthy children. Am J Clin Nutr, 2005. 82(5): p. 1107-14.
95. Hannan, M.T., et al., Risk factors for longitudinal bone loss in elderly men and women: the Framingham Osteoporosis Study. J Bone Miner Res, 2000. 15(4): p. 710-20.
96. Munger, R.G., J.R. Cerhan, and B.C. Chiu, Prospective study of dietary protein intake and risk of hip fracture in postmenopausal women. Am J Clin Nutr, 1999. 69(1): p. 147-52.
97. Wengreen, H.J., et al., Dietary protein intake and risk of osteoporotic hip fracture in elderly residents of Utah. J Bone Miner Res, 2004. 19(4): p. 537-45.
98. Sellmeyer, D.E., et al., A high ratio of dietary animal to vegetable protein increases the rate of bone loss and the risk of fracture in postmenopausal women. Study of Osteoporotic Fractures Research Group. Am J Clin Nutr, 2001. 73(1): p. 118-22.
99. Cooper, C., et al., Dietary protein intake and bone mass in women. Calcif Tissue Int, 1996. 58(5): p. 320-5.
100. Hirota, T., et al., Effect of diet and lifestyle on bone mass in Asian young women. Am J Clin Nutr, 1992. 55(6): p. 1168-73.
101. Chiu, J.F., et al., Long-term vegetarian diet and bone mineral density in postmenopausal Taiwanese women. Calcif Tissue Int, 1997. 60(3): p. 245-9.
102. Devine, A., et al., Protein consumption is an important predictor of lower limb bone mass in elderly women. Am J Clin Nutr, 2005. 81(6): p. 1423-8.
103. Hannan, M.T., et al., Effect of dietary protein on bone loss in elderly men and women: the Framingham Osteoporosis Study. J Bone Miner Res, 2000. 15(12): p. 2504-12.
104. Yee, W.L. and J.R. Anderson, Free flight of Lambornella clarki-infected, blood-fed, and gravid Aedes sierrensis (Diptera: Culicidae). J Med Entomol, 1995. 32(4): p. 407-12.
105. Metz, J.A., J.J. Anderson, and P.N. Gallagher, Jr., Intakes of calcium, phosphorus, and protein, and physical-activity level are related to radial bone mass in young adult women. Am J Clin Nutr, 1993. 58(4): p. 537-42.
106. Bone health nutrition issues in aging, 2010. p. 1086-1105.
107. Delmi, M., et al., Dietary supplementation in elderly patients with fractured neck of the femur. Lancet, 1990. 335(8696): p. 1013-6.
108. Tkatch, L., et al., Benefits of oral protein supplementation in elderly patients with fracture of the proximal femur. J Am Coll Nutr, 1992. 11(5): p. 519-25.
109. Hồ Phạm Thục Lan, Vũ Quốc Bảo, Lại Quốc Thái, Phạm Ngọc Hoa,Nguyễn Đình Nguyên, Nguyễn Văn Tuấn. Thay đổi mật độ xương ở phụ nữ sau mãn kinh:Yếu tố nguy cơ. Thời sự Y học TP Hồ Chí Minh. Tháng 08. , 2010.
110. Kerstetter, J.E., K.O. O'Brien, and K.L. Insogna, Dietary protein, calcium metabolism, and skeletal homeostasis revisited. Am J Clin Nutr, 2003. 78(3 Suppl): p. 584S-592S.
111. Heaney, R.P. and R.R. Recker, Effects of nitrogen, phosphorus, and caffeine on calcium balance in women. J Lab Clin Med, 1982. 99(1): p. 46-55.
112. Spencer, H., et al., Effect of phosphorus on the absorption of calcium and on the calcium balance in man. J Nutr, 1978. 108(3): p. 447-57.
113. Calvo, M.S., R. Kumar, and H. Heath, Persistently elevated parathyroid hormone secretion and action in young women after four weeks of ingesting high phosphorus, low calcium diets. J Clin Endocrinol Metab, 1990. 70(5): p. 1334-40.
114. Hodges, S.J., et al., Depressed levels of circulating menaquinones in patients with osteoporotic fractures of the spine and femoral neck. Bone, 1991. 12(6): p. 387-9.
115. Knapen, M.H., K. Hamulyak, and C. Vermeer, The effect of vitamin K supplementation on circulating osteocalcin (bone Gla protein) and urinary calcium excretion. Ann Intern Med, 1989. 111(12): p. 1001-5.
116. Vermeer, C. and K. Hamulyak, Pathophysiology of vitamin K-deficiency and oral anticoagulants. Thromb Haemost, 1991. 66(1): p. 153-9.
117. Booth, S.L., et al., Associations between vitamin K biochemical measures and bone mineral density in men and women. J Clin Endocrinol Metab, 2004. 89(10): p. 4904-9.
118. Booth, S.L., et al., Vitamin K intake and bone mineral density in women and men. Am J Clin Nutr, 2003. 77(2): p. 512-6.
119. Feskanich, D., et al., Vitamin K intake and hip fractures in women: a prospective study. Am J Clin Nutr, 1999. 69(1): p. 74-9.
120. Booth, S.L., et al., Dietary vitamin K intakes are associated with hip fracture but not with bone mineral density in elderly men and women. Am J Clin Nutr, 2000. 71(5): p. 1201-8.
121. Shiraki, M., et al., Vitamin K2 (menatetrenone) effectively prevents fractures and sustains lumbar bone mineral density in osteoporosis. J Bone Miner Res, 2000. 15(3): p. 515-21.
122. Iwamoto, J., T. Takeda, and S. Ichimura, Effect of menatetrenone on bone mineral density and incidence of vertebral fractures in postmenopausal women with osteoporosis: a comparison with the effect of etidronate. J Orthop Sci, 2001. 6(6): p. 487-92.
123. Booth, S.L., et al., Effect of vitamin K supplementation on bone loss in elderly men and women. J Clin Endocrinol Metab, 2008. 93(4): p. 1217-23.
124. Bolton-Smith, C., et al., Two-year randomized controlled trial of vitamin K1 (phylloquinone) and vitamin D3 plus calcium on the bone health of older women. J Bone Miner Res, 2007. 22(4): p. 509-19.
125. Braam, L.A., et al., Vitamin K1 supplementation retards bone loss in postmenopausal women between 50 and 60 years of age. Calcif Tissue Int, 2003. 73(1): p. 21-6.
126. Geinoz, G., et al., Relationship between bone mineral density and dietary intakes in the elderly. Osteoporos Int, 1993. 3(5): p. 242-8.
127. Rico, H., et al., Crush fracture syndrome in senile osteoporosis: a nutritional consequence? J Bone Miner Res, 1992. 7(3): p. 317-9.
128. Dawson-Hughes, B., et al., Sodium excretion influences calcium homeostasis in elderly men and women. J Nutr, 1996. 126(9): p. 2107-12.
129. Evans, C.E., et al., The effect of dietary sodium on calcium metabolism in premenopausal and postmenopausal women. Eur J Clin Nutr, 1997. 51(6): p. 394-9.
130. Devine, A., et al., A longitudinal study of the effect of sodium and calcium intakes on regional bone density in postmenopausal women. Am J Clin Nutr, 1995. 62(4): p. 740-5.
131. New, S.A., et al., Dietary influences on bone mass and bone metabolism: further evidence of a positive link between fruit and vegetable consumption and bone health? Am J Clin Nutr, 2000. 71(1): p. 142-51.
132. Tucker, K.L., et al., Potassium, magnesium, and fruit and vegetable intakes are associated with greater bone mineral density in elderly men and women. Am J Clin Nutr, 1999. 69(4): p. 727-36.
133. Wood, R.J., Potassium bicarbonate supplementation and calcium metabolism in postmenopausal women: are we barking up the wrong tree? Nutr Rev, 1994. 52(8 Pt 1): p. 278-80.
134. Sebastian, A., et al., Improved mineral balance and skeletal metabolism in postmenopausal women treated with potassium bicarbonate. N Engl J Med, 1994. 330(25): p. 1776-81.
